گفت‌وگوی علمی

زهرا کوچنانی

مردم‌واری یکی از اصول بنیادین معماری ایرانی است که به توجه به ابعاد انسانی، نیازها، احساسات و آسایش کاربران فضا اشاره دارد. این اصل باعث شده است که معماری ایرانی همواره هماهنگ با شرایط زیستی، فرهنگی و روحی مردم باشد. ۱. تعریف مردم‌واری در معماری ایرانی مردم‌واری به معنای رعایت مقیاس انسانی در طراحی فضاها، تناسبات معماری و ایجاد محیطی سازگار با نیازهای فیزیکی و روانی افراد است. این اصل باعث شده است که بناهای ایرانی نه‌تنها زیبا، بلکه راحت و قابل استفاده برای مردم باشند. شیخ بهایی در توصیف معماری ایرانی می‌گوید: "خانه‌ای که در آن زندگی می‌کنی باید چنان باشد که تو را در آغوش گیرد، نه اینکه تو در آن گم شوی." ۲. ویژگی‌های مردم‌واری در معماری ایرانی ۱. مقیاس انسانی در طراحی فضاها اندازه درها، پنجره‌ها، ایوان‌ها و اتاق‌ها بر اساس اندازه‌های طبیعی بدن انسان طراحی شده‌اند. ارتفاع سقف‌ها، عرض معابر و اندازه حیاط‌ها با نیازهای زندگی روزمره ایرانیان هماهنگ بوده است. برای مثال، در خانه‌های سنتی ایرانی، ارتفاع سقف معمولاً طوری طراحی شده که هم احساس شکوه بدهد و هم متناسب با اندازه بدن انسان باشد. ۲. آسایش حرارتی و اقلیمی معماری ایرانی همیشه با اقلیم و شرایط محیطی هر منطقه هماهنگ بوده است. استفاده از بادگیرها، حیاط مرکزی، ایوان، ساباط و حوض برای ایجاد تهویه طبیعی و کاهش گرما در مناطق گرم و خشک ایران. دیوارهای ضخیم و مصالح بومی (مانند خشت و گل) برای حفظ دمای داخلی در فصول مختلف سال. ۳. تناسبات زیباشناختی و هندسی استفاده از نسبت‌های طلایی در معماری، الهام گرفته از ریاضیات و طبیعت. رعایت هندسه مقدس در طراحی مساجد، کاروانسراها و خانه‌های سنتی. بهره‌گیری از قوس‌ها، مقرنس‌ها و گچ‌بری‌ها برای ایجاد فضاهای دلنشین. ۴. تطبیق‌پذیری با فرهنگ و سبک زندگی ایرانی حریم خصوصی (محرمیت) در خانه‌های ایرانی، با طراحی دو بخش اندرونی و بیرونی. معماری خانه‌ها به گونه‌ای بوده که زنان و مردان بتوانند با رعایت اصول فرهنگی و اجتماعی در فضاهای مختلف خانه رفت‌وآمد کنند. فضاهایی مانند حوضخانه، شاه‌نشین و تالار بر اساس نیازهای زندگی ایرانیان طراحی شده‌اند. ۵. انعطاف‌پذیری در فضاهای معماری اتاق‌های چندمنظوره که در ساعات مختلف شبانه‌روز کاربری متفاوت دارند. (مثلاً اتاقی که هم‌زمان برای نشیمن، پذیرایی و خواب استفاده می‌شود). درهای ارسی و پارتیشن‌های متحرک که امکان تغییر چیدمان داخلی را فراهم می‌کنند. خانه‌های ایرانی بر اساس نیازهای خانواده‌ها، امکان گسترش و تغییر داشتند. ۳. نمونه‌هایی از مردم‌واری در معماری ایرانی خانه بروجردی‌ها در کاشان طراحی ایوان‌ها و حوضخانه‌ها برای تهویه طبیعی. رعایت محرمیت و جداسازی فضاهای خصوصی و عمومی. استفاده از معماری متناسب با نیازهای خانوادگی ایرانیان. مسجد جامع اصفهان رعایت تناسبات انسانی در ارتفاع ایوان‌ها و شبستان‌ها. ایجاد فضای معنوی متناسب با نیازهای روحی انسان. طراحی نورپردازی طبیعی برای ایجاد حس آرامش. کاروانسرای عباسی (مادرشاه) در اصفهان طراحی ورودی‌ها، حجره‌ها و ایوان‌ها متناسب با نیازهای مسافران. استفاده از حیاط مرکزی برای تعامل و ارتباط اجتماعی. معماری مقاوم و سازگار با شرایط اقلیمی. ۴. اهمیت مردم‌واری در معماری معاصر معماری ایرانی همواره بر پایه اصل مردم‌واری بنا شده است، اما امروزه بسیاری از ساختمان‌های جدید بدون توجه به نیازهای انسانی، فرهنگی و اقلیمی طراحی می‌شوند. برای بازگشت به معماری اصیل ایرانی، لازم است که در طراحی‌های جدید: مقیاس انسانی و تناسبات را رعایت کنیم. از مصالح بومی و پایدار برای ایجاد آسایش حرارتی استفاده کنیم. فضاهای انعطاف‌پذیر و چندمنظوره را در ساختمان‌های مسکونی و اداری مدنظر قرار دهیم. محرمیت و فرهنگ ایرانی را در طراحی داخلی لحاظ کنیم.

نقش مردم‌واری در معماری ایرانی یکی از ویژگی‌های بارز و اصیل این سبک معماریه که به‌شدت با فرهنگ، باورها، نیازها و سبک زندگی مردم گره خورده. در ادامه، یه مرور خلاصه و مفید بر این مفهوم داریم: --- نقش مردم‌واری در معماری ایرانی ۱. تعریف مردم‌واری (Human Scale & Human Orientation): مردم‌واری یعنی طراحی و ساخت فضاها بر اساس نیازهای واقعی انسان، نه صرفاً بر اساس نمایش قدرت، شکوه یا تقلید از سبک‌های خارجی. در معماری ایرانی، انسان محور اصلی طراحی‌ست؛ از اندازه فضا تا نور، رنگ، مصالح و حتی تزئینات. --- ۲. نمودهای مردم‌واری در معماری ایرانی الف) مقیاس انسانی: خانه‌ها، حیاط‌ها، ایوان‌ها، درگاه‌ها و... همگی در اندازه‌هایی طراحی می‌شن که حس راحتی و امنیت به انسان بدن. مثلاً بلندی طاق‌ها، وسعت اتاق‌ها، همه به گونه‌ایه که نه خیلی بزرگ‌نمایی داره و نه سرد و بی‌روح می‌شه. ب) هماهنگی با نیازهای روزمره: خانه‌های سنتی ایرانی با توجه به سبک زندگی، حریم خصوصی، تفکیک فضاهای زنانه و مردانه (بیرونی و اندرونی) و حتی شرایط اقلیمی طراحی می‌شن. پ) توجه به آرامش روحی انسان: استفاده از آب، باغچه، نور طبیعی، رنگ‌های ملایم، نقوش هندسی و اسلیمی—all این‌ها برای ایجاد آرامش روانی انسان در فضا طراحی می‌شن. ت) احترام به حریم خصوصی: پیش‌ورودی‌ها، دیوارهای بلند، پنجره‌های مشبک، همه این‌ها برای حفظ حریم خصوصی و کرامت انسان‌هاست. ث) مشارکت اجتماعی: فضاهایی مثل بازار، مسجد، آب‌انبار، کاروانسرا و میدان‌های شهری همگی با مشارکت مردم ساخته و اداره می‌شدن؛ معماری مردمی، نه دولتی یا صرفاً سلطنتی. --- ۳. نمونه‌هایی از معماری مردم‌وار: خانه‌های تاریخی مثل خانه بروجردی‌ها، طباطبایی‌ها در کاشان محله‌های قدیمی مثل یزد و ابیانه مساجد محلی و بازارهای سنتی مثل بازار تبریز یا بازار بزرگ تهران

برای ارسال پاسخ شوید.