"اهمیت و جایگاه دعای مکارم الاخلاق، برای خودشناسی و خودسازی، فردی و اجتماعی"

اهمیت و جایگاه دعای مکارم الاخلاق: دعای بیستم صحیفه سجادیه به دلیل دربرداشتن تعالیم انسان‌ساز جهت کسب اخلاق نیک و انجام كارهاى پسنديده و دوری از اخلاق و رفتار رذیله، به دعای مکارم الاخلاق معروف شده است.[۱] امام سجّاد(ع) در این دعا، بسیارى از رذایل اخلاقى و گناهان را برمى‌شمرند و فهرستى از فضایل اخلاقى و رفتاری را بازگو مى‌کنند.[۲] دانشمندان و فرهیختگان همواره، استفاده امام زین العابدین(ع)، از آرایه‌های ادبی و گزینش اسلوب‌های نحوی و صرفی در دعای مکارم الاخلاق را، مورد تمجید قرار دادند و همچنین گزینش مفاهیم و واژه‌های هماهنگ با محتوا همراه با فصاحت و بلاغت کم نظیر در دعای مکارم الاخلاق را مورد ستایش قرار می دانند.[۳] "تکرار صلوات در ابتدای فرازها" صلوات بر محمد و آل محمد در دعاى مكارم الاخلاق ۲۰ بار تکرار شده است و در هر بار پس از صلوات در خواست‌های جدیدی بیان شده است.[۴] فرستادن صلوات قبل و بعد از دعا جزء سفارشات معتبر و مهم معصومین (ع) در مورد آداب دعا می باشد.[۵] طبق روایات، دعای همراه با صلوات مستجاب می‌شود و درخواست‌هایی که همراه آن، به پيشگاه خداوند متعال عرضه شود نیز زمينه استجابت بهتری خواهد داشت؛ از این‌رو امام سجاد (ع) برای استجابت دعا در این دعا و در دیگر دعاهای صحیفه از ذکر صلوات بسیار یاد کرده اند.[۶] "چرایی درخواست مکارم اخلاق از خداوند متعال" روح‌الله خاتمی در ابتدای شرح دعای مکارم الاخلاق، (با طرح این پرسش که چگونه امکان طلب کردن مکارم اخلاق از خدا وجود دارد درحالی‌که انسان خود باید برای تحصیل اخلاق نیکو تلاش کند و بدون تلاش به جایی نخواهد رسید)، چنین جواب می‌دهد که دعا جانشین تلاش و مجاهده نیست؛ بلکه پشتوانه کوشش انسان خواهد بود؛ بنابراین برای به دست آوردن اخلاق پسندیده علاوه بر تلاش مستمر نیاز به دعا است تا خواست خدا بر آن تعلق گیرد. از سوی دیگر زمانی که دست به دعا برداشته شود نوعی تلقین در انسان ایجاد می‌شود و عزم او را برای کسب مکارم اخلاق قوی‌تر می‌کند.[۷] آموزه‌ها: موضوع اصلی دعای مکارم الاخلاق، درخواست‌هایی از خدا براى كسب اخلاق نیک و انجام كارهاى پسنديده است.[۸] درخواست‌های موجود در این دعا شامل اخلاقیات در زمینه‌های اندیشه، گفتار و کردار می‌شود و در دو محور اخلاق فردی و اجتماعی ارائه شده است.[۹] آموزه‌های دعای مکارم الاخلاق از امام سجاد(ع) در ۳۰ فراز[۱۰] به شرح ذیل است: محورهای اخلاق فردی: درخواست کامل‌ترین مرحله ایمان، بالاترین مرتبه یقین، بهترین نیت و برترین اعمال ايمان سرچشمه همه خيرات و اخلاق پسنديده است. نيت صالح منشأ عمل صالح‌ است. مشکلات و موانع رشد انسان: توجه و اشتغال به غیرخدا، فقر،‌ طمع، تکبر، خودپسندی و فخرفروشی راه‌های نجات انسان: انجام اعمال براى قیامت، خرج كردن وقت در راه هدف، مصون بودن از فقر و وسعت رزق، انجام عبادت بدون عجب و ریا و انجام اعمال خير بدون منت گذاشتن. درخواست تواضع در عین بزرگی و سربلندی. پایداری در عمل: هدایت شایسته، نیت استوار، عبادت دائم و دوری از شیطان. درخواست کمال در امور اخلاقی. دعا برای گشایش مالی در طول زندگی و روزی وسیع در ایام سالمندی. درخواست عفو الهی در پایان عمر. به یاد خدا بودن در همه زندگی. دعا برای مصونیت از عذاب الهی. درخواست هدایت به بهترین راه. میانه‌روی در زندگی. درخواست بهترین‌ها از خدا. امتحان الهی بندگان با ثروت. درخواست برکت در مال. پناه بردن بر قدرت الهی. سختی و حقارت‌های تنگدستی. درخواست میانه‌روی در عبادت. تغییر هر چیزی به دست خداوند است. در معرض هلاکت بودن نفس. درخواست راهی آسان برای محبّت الهی[۱۱]. محورهای اخلاق اجتماعی: دعا برای اصلاح بداندیشی‌های دیگران: تبدیل حسد به موّدت. دعا برای پیروزی و غلبه بر دشمنان. ایثار و گذشت‌های اخلاقی. نفی قدرت‌طلبی و تجاوز به حقوق دیگران. بیان ویژگی‌های صالحان: گسترش عدالت، کظم غیظ، اصلاح بین مردم، آشکار کردن کارهای خوب مردم، عیب‌پوشی، نرم‌خویی، فروتنی، خوش‌رفتاری، آرامش، وقار، خوش‌اخلاقی، رعایت ادب اجتماعی و اخلاق عمومی و ... پرهیز از اسراف. پاسخ خوب در برابر کار بد. پيامدهاى ناگوار يارى خواستن از غيرخدا. القائات شیطانی در قلب و زبان انسان‌ها (آرزوی باطل، بدگمانی، حسد، فحش و ناسزا، شهادت باطل، آبروریزی و...). پناه بردن به خدا از ظلم کردن و ظلم دیدن. بیان هدایت‌های الهی (قدرت بيان و تأثير آن در هدايت مردم‌). مسئولیت‌پذیری و مدیریت درست. تبدیل دشمنی نزدیکان به دوستی. همکاری با دیگران و خدمت به جامعه. توجه به کرامت و حیثیت انسان‌ها. داشتن الگو و اسوه و تعیین جهت‌گیری در بسط و گسترش عدالت. ایجاد آرامش و مبارزه با خشونت. اهمیت مسابقه اجتماعی در خوبی‌ها. دفع عوامل ضرر و زیان. ترک احسان نابجا. درخواست دستی توانا در مقابل ظالم و زبانی گویا در برابر دشمنان. بی‌اعتنایی به ثروت مال‌اندوزان. درخواست بهترین صلوات برای محمد و آل محمد[۱۲]. شرح‌ دعای مکارم الاخلاق به صورت تک‌نگاری شرح شده است، که برخی از آنها عبارتند از: شرح و تفسیر دعای مکارم الاخلاق اثر محمدتقی فلسفی توسط دفتر نشر فرهنگ اسلامی در سه جلد در ۱۳۷۰ش منتشر شده است. این شرح مجموعه سخنرانی‌های فلسفی است که در قم و تهران در شرح دعای بیستم صحیفه سجادیه ارائه شد و پس از جمع‌آوری و افزودن برخی از آیات و روایات در ۸۹ فصل به چاپ رسید.[۱۳] شرح دعای مکارم الاخلاق توسط محمدتقی مصباح یزدی. (مجموعه درس‌های اخلاق در سال‌های ۱۳۹۷ و ۱۳۹۸ش)[۱۴] نورالافاق: شرح دعای مکارم الاخلاق اثر شیخ محمدحسین ذوعلم توسط انتشارات علی‌اکبر علمی در ۱۳۷۰ق به چاپ رسیده است.[۱۵] آینه مکارم (شرح دعای مکارم الاخلاق امام سجاد)؛ در دو جلد حاوی درس‌های اخلاق سید روح‌الله خاتمی در شرح دعای مکارم الاخلاق است که در ۲۳ جلسه ارائه شده است و توسط انتشارات زلال در سال ۱۳۶۸ به چاپ رسیده است.[۱۶] دعای مکارم الاخلاق همچنین در شرح‌هایی که بر تمام دعاهای صحیفه سجادیه نگاشته شده، نیز شرح شده است. این دعا در شرح‌های صحیفه سجادیه از جمله در کتاب دیار عاشقان اثر حسین انصاریان،[۱۷] این دعا همچنین شهود و شناخت اثر محمدحسن ممدوحی کرمانشاهی[۱۸] و شرح و ترجمه صحیفه سجادیه اثر سید احمد فهری[۱۹] به زبان فارسی شرح شده است. دعای مکارم الاخلاق همچنین در کتاب‌هایی مانند ریاض السالکین اثر سید علی‌خان مدنی،[۲۰] فی ظلال الصحیفه السجادیه اثر محمدجواد مغنیه،[۲۱] ریاض العارفین تألیف محمد بن محمد دارابی[۲۲] و آفاق الروح نوشته سید محمدحسین فضل‌الله[۲۳] به زبان عربی شرح شده است. واژه‌های این دعا هم در شرح‌های لغوی مانند تعلیقات علی الصحیفه السجادیه اثر فیض کاشانی[۲۴] و شرح الصحیفه السجادیه نوشته عزالدین جزائری[۲۵] توضیح داده شده است. پانویس: 1. خاتمی، آینه مکارم، ۱۳۶۸ش، ص۱۳؛ ممدوحی کرمانشاهی، شهود و شناخت، ۱۳۸۸ش، ج۲، ص۲۰۷. 2. ترجمه دعای مکارم الاخلاق پایگاه اطلاع‌رسانی دفتر آیت‌الله مکارم شیرازی. 3. قاسم‌پیوندی، «سبک‌شناسی دعای مکارم الاخلاق»، ص۳-۴. 4.انصاریان، دیار عاشقان، ۱۳۷۳ش، ج۶، ص۱۸۳. 5.خاتمی، آینه مکارم، ۱۳۶۸ش، ص. 6. فلسفی، شرح دعای مکارم الاخلاق، ج۱، ص۶-۷. 7.خاتمی، آینه مکارم، ۱۳۶۸، ج۱، ص۱۳. 8. خاتمی، آینه مکارم، ۱۳۶۸ش، ج۱، ص۱۳. 9. ممدوحی کرمانشاهی، شهود و شناخت، ۱۳۸۸ش، ج۲، ص۲۰۷. 10. ترجمه و شرح دعای بیستم صحیفه سجادیه، سایت عرفان. 11.انصاریان، دیار عاشقان، ۱۳۷۳ش، ج۶ ص۱۷۱-۳۵۱؛ ممدوحی، کتاب شهود و شناخت، ۱۳۸۸ش، ج۲، ص۲۰۷-۲۸۳. 12.انصاریان، دیار عاشقان، ۱۳۷۳ش، ج۶ ص۱۷۱-۳۵۱؛ ممدوحی، کتاب شهود و شناخت، ۱۳۸۸ش، ج۲، ص۲۰۷-۲۸۳. 13. شرح و تفسیر دعای مکارم الاخلاق سایت دارالمبلغین فلسفی. 14. شرح دعای مکارم الاخلاق پایگاه اطلاع‌رسانی آثار آیت الله مصباح یزدی. 15. نورالافاق شرح دعای مکارم الاخلاق پایگاه اطلاع‌رسانی کتابخانه‌های ایران. 16. آینه مکارم شرح دعای مکارم الاخلاق یایگاه ویکی‌نور. 17. انصاریان، دیار عاشقان، ۱۳۷۳ش، ج۶ ص۱۷۱-۳۵۱. 18. ممدوحی، کتاب شهود و شناخت، ۱۳۸۸ش، ج۲، ص۲۰۷-۲۸۳. 19. فهری، شرح و تفسیر صحیفه سجادیه، ۱۳۸۸ش، ج۲، ص۲۱۵-۳۲۷. 20. مدنی شیرازی، ریاض السالکین، ۱۴۳۵ق، ج۳، ص۲۵۵-۴۴۰. 21. مغنیه، فی ظلال الصحیفه، ۱۴۲۸ق، ص۲۴۶-۲۸۱. 22. دارابی، ریاض العارفین، ۱۳۷۹ش، ص۲۳۵-۲۶۴. 23. فضل‌الله، آفاق الروح، ۱۴۲۰ق، ج۱، ص۴۳۱-۵۴۴. 24. فیض کاشانی، تعلیقات علی الصحیفه السجادیه، ۱۴۰۷ق، ص۴۷-۵۱. 25. جزایری، شرح الصحیفه السجادیه، ۱۴۰۲، ص۱۱۱-۱۲۱. 4 سال پیش